شمار روایات اسباب نزولبرخی از آیات قرآن به دنبال رویداد یا در پاسخ پرسشی نازل شده است که در این مقاله به این موضوع پرداخته میشود. ۱ - نظریه جعبریجعبری در یک تقسیم‌بندی آیات قرآن را دو دسته دانسته است: یک دسته که بیشتر آیات قرآن را تشکیل می‌دهد، بی آن که سبب خاصی داشته باشد، نازل شده است، و دسته دیگر سبب خاص دارد؛ یعنی به دنبال رویداد یا در پاسخ پرسشی نازل شده است. [۱]
الاتقان، ج۱، ص۶۱.
[۲]
مناهل‌العرفان، ج۱، ص۸۳.
۲ - سبب نزول عام و خاصاین نظریه را برخی پژوهش‌گران پذیرفته و از دسته اول به «آیات دارای سبب نزول عام» و از دسته دوم به «آیات دارای سبب نزول خاص» تعبیر کرده‌اند. به اعتقاد این پژوهش گران همه آیات قرآن دارای سبب نزول اصلی و حقیقی است و آن هدایت انسان به‌سوی کمال، تعالی و ایمان به خداوند است، که از آن به «سبب نزول عام» تعبیر میشود؛ [۳]
اسباب النزول، حجتی، ص۱۹-۲۰.
اما نظریه جعبری می‌تواند ناظر به روایات موجود اسباب نزول باشد و ما نمی‌توانیم به عنوان یک واقعیت مربوط به دوران ۲۰ ساله نزول قرآن بپذیریم؛ زیرا این احتمال جدی و قوی است که همه واحدهای نزول و نه هریک از آیات افزون بر سبب نزول عام ، دارای سبب نزول خاص نیز بوده است؛ گرچه همه آن‌ها به‌ویژه سبب نزول آیات و سور مکی برای ما نقل نشده است. سخن امام علی (علیه‌السلام): هیچ آیه‌ای نازل نشد مگر آن که می‌دانم درباره چه کسی نازل شده است، [۴]
الطبقات، ج۲، ص۲۵۷.
هم‌چنین مضمون آیات قرآن که ناظر به حوادث خارجی و چالش‌های موجود میان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و مسلمانان از یک سو و مشرکان از سوی دیگر است این احتمال را تأیید می‌کند.۳ - مجموع روایات اسباب نزولمجموع روایات اسباب نزول به حدود ۹۰۰ روایت می‌رسد که در ذیل حدود ۶۰۰ آیه نقل شده است و بیش از نصف آن از صحابه است که از میان آن‌ها بیش از ۳۰۰ روایت از ابن‌عباس نقل‌شده و پس از وی بیشترین روایات به جابر بن عبدالله ، انس بن مالک ، عایشه ، عبدالله بن مسعود ، عبدالله بن عمر و ابوهریره تعلق دارد. [۵]
درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص۱۴۸.
مفسرانی چون سیوطی از یک سو ساحت صحابه را از اجتهاد در بیان سبب نزول منزه دانستند و هر آن‌چه را که از صحابیان نقل شده صحیح پنداشتند، و از دیگر سو از کنار روایات صحابیان و تابعان بدون نقد دلالی و توجه به سازگاری یا ناسازگاری متن این روایات با آیات، و حتی بدون نقد جدی سندی، گذشته و غالب این روایات را پذیرفتند. این امر گاه سبب اظهار‌نظرهای نادرست در این موضوع شده است. تا آن جا که مثلاً آیه۸۵ اسراء /۱۷ «ویَسَلونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِن اَمرِ رَبّی وما اوتیتُم مِنَ العِلمِ اِلاّ قَلیلا» را که در سوره‌ای مکی است، به‌دلیل وجود روایتی از ابن‌مسعود ، مدنی دانستند، و روایت صحیحی را که ترمذی به نقل از ابن‌عباس آورده مبنی بر این‌که این آیه در مکه و در پاسخ به مشرکان آن‌جا نازل شده است را نادیده گرفتند؛ به این دلیل که ابن‌مسعود شاهد نزول وحی بوده است؛ [۶]
الاتقان، ج۱، ص۷۰.
در‌حالی‌که این دو روایت صحیح به گونه‌ای دیگر قابل جمع بود.۴ - پانویس
۵ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم، مقاله اسباب نزول. رده‌های این صفحه : شان نزول | قرآن شناسی
|